ساخت جزایر مصنوعی در دریای خزر؛ یک مشکل حقوقی تازه؟

طرح احداث جزایر مصنوعی در دریای خزر از سوی دولت های ساحلی، از چندین سال پیش به طور جدی مطرح بوده است.

طرح ساخت جزایر مصنوعی پیش از اجرا در دریای خزر به طور گسترده ای در بسیاری از نقاط جهان از جمله از سوی امارات عربی متحد، قطر، عمان، و بحرین در خلیج فارس به اجرا در آمده است.

در مورد دریای خزر، با توجه به اینکه دولت های ساحلی این دریا، به توافقی برای تقسیم بستر و آب های دریای خزر (رژیم حقوقی دریا) نرسیده اند، ظهور جزایر مصنوعی در سواحل این کشورها، مسائلی را ایجاد می کند که وضعیت بالقوه خطرناک منطقه را با تنش های بیشتری روبرو می کند.

جزایر مصنوعی چگونه تعریف می شوند

جزیره مصنوعی ساخته شده توسط انسان است و حاصل جریان های طبیعی محیط خود نیست.

ایجاد جزایر می تواند به صورت گسترش جزایر موجود، ساخت و سازهائی بر روی برآمدگی های دریائی موجود، یا ترکیب چند جزیره به نحوی باشد که یک جزیره بزرگتر را به وجود آورد.

جزایر مصنوعی در شکل قدیمی آنها شامل ساختارهای شناور در آب، و یا ساخت و سازهای روی آب های بسیار کم عمق می شد اما امروزه، جزایر مصنوعی از طریق پیشروی خشکی در دریا ایجاد می شوند.

احداث اولین جزیره مصنوعی در دریای خزر توسط قزاقستان آغاز شد. این کشور به عنوان بخشی از برنامه های اکتشاف و بهره برداری نفت در شمال دریای خزر، ساخت جزایر مصنوعی را در سال ۲۰۰۱ آغاز کرد.

اولین جزیره قزاقستان در دریای خزر در منطقه کاشگان غربی، است. این جزیره در کف دریای خزر جایی به وسعت ۲۲۵ متر در ۱۳۵ متر را به خود اختصاص داد و سطح تاسیسات آن حداقل چهار متر بالای آب است.

در ماه سپتامبر ۲۰۱۱ رئیس جمهوری قزاقستان تاسیسات جدیدی در بخش "دی" از این مجموعه افتتاح کرد.

وی در آن زمان گفته بود که قزاقستان توانسته است ۳۳ میلیارد دلار سرمایه گذاری خارجی را برای این منطقه جذب کند.

جزیره مصنوعی دی در ۸۵ کیلومتری آینارو و با استفاده از ۳.۵ میلیون تن سنگ و تخته سنگ ایجاد شده است.

این تاسیسات قادر است ۴۵۰ هزار بشکه نفت را روزانه در دسترس قرار بدهد. در حال حاضر حدود ۵۴۰۰ نفر به عنوان کارمند، ساکن این جزیره مصنوعی هستند.

ایران در سال ۲۰۰۵ اعلام کرده بود که قصد دارد چندین جزیره مصنوعی در وسعتی معادل ۹ میلیون متر مربع در دریای خزر و در سواحل استان گیلان ایجاد کند.

دولت جمهوری آذربایجان هم در سال ۲۰۰۹ اعلام کرد که درصدد احداث یک جزیره مصنوعی بزرگ در سواحل باکو پایتخت این کشور است. قسمت های اولیه این طرح شامل منطقه ای در فاصله ۴ یا ۵ کیلومتری باکو است.

پنج کشور ساحلی دریای خزر طی بیست سال گذشته در تعیین رژیم حقوقی تازه ای برای این دریا ناکام بوده اند

به تازگی اعلام شده است که جمهوری آذربایجان قصد دارد ۴۱ جزیره مصنوعی زنجیره ای به نام جزایر خزر در ۱۵ مایلی باکو بسازد. بخشی از این پروژه مربوط به ساخت بلندترین برج دنیا با ارتفاع ۱۰۵۰ متر ارتفاع است.

اکنون کارشناسان هشدار می دهند که ترکمنستان، همسایه شرقی ایران در دریای خزر هم قصد ایجاد جزایر مصنوعی گسترده ای دارد که می تواند خطری برای محیط زیست این منطقه باشد.

کارشناسان زیست محیطی هشدار می دهند که ساخت این جزایر، باعث تولید رسوباتی خواهد شد که می تواند منجر به مرگ اکوسیستم های موجود در این دریای بسته (یا دریاچه) شود.

جزایر مصنوعی و وضعیت حقوقی نامعلوم خزر

بر اساس کنوانسیون های بین المللی، به خصوص کنوانسیون ۱۹۸۲ حقوق دریاها، جزایر مصنوعی هیچ ربطی به خطوط مبداء اندازه گیری مناطق دریایی ندارد و تاثیری بر میزان آب های ساحلی و آب های مجاور کشورها ندارد.

جزایر مصنوعی حتی همانند "تاسیسات ثابت بندری" همچون سکوی های نفتی که مشخصات حقوقی خاص خود را دارند، محسوب نمی شوند.

این بدان معنی است که دولت های ساحلی نمی توانند مدعی حقوقی باشند که در کنوانسیون های حقوق بین الملل دریاها در مورد "تاسیسات ثابت بندری" از لحاظ محاسبه خط مبدا اندازه گیری مناطق دریایی پیش بینی شده است.

ماده ۱۱ کنوانسیون ۱۹۸۲ حقوق دریاها مقرر می کند که "از لحاظ تعیین خط مبدا دریای سرزمینی، پیشرفته ترین نقاط تاسیسات ثابت بندری که جز یکپارچه ای از تشکیلات ساحلی محسوب می شوند، به عنوان بخشی از ساحل تلقی می شوند. تاسیسات دور از ساحل و جزایر مصنوعی به عنوان تاسیسات ثابت بندری شناخته نمی شوند."

طبق همین کنوانسیون، در صورتی جزایر مصنوعی، تحت صلاحیت دولت های ساحلی قرار می گیرند که در "منطقه انحصاری اقتصادی" ساخته شوند. (این منطقه شامل دویست مایل دریایی از خط مبدا ساحلی می شود)

جزایر مصنوعی دارای حقوق مربوط به جزایر طبیعی نیستند و نمی توانند حقوق این نوع جزایر و یا حتی حقوق مربوط به برآمدگی جزری (جزایر طبیعی که فقط در هنگام جزر پدیدار می‌شوند) را به دست آورند.

به عبارت دیگر آنها به هیچوجه دارای مناطق خاص دریایی مثل دریای سرزمینی (۱۲ مایل دریایی) منطقه مجاور (۱۲ مایل دریایی دیگر) یا منطقه انحصاری اقتصادی (۲۰۰ مایل دریایی از خط مبدا) نیستند.

در دریای آزاد، ایجاد جزایر مصنوعی یکی از امتیازهای این منطقه است ولی به دلیل موقعیت منحصر به فرد دریای خزر و محصور بودن آن میان ۵ کشور، فقط کشور ساحلی اجازه ایجاد جزایر مصنوعی دارند.

جزایر مصنوعی اثرات زیست محیطی زیادی بر اطراف خود دارند و چگونگی مواجه با پیامدهای محیط زیستی جزایز مصنوعی در اسناد، و محاکم مختلف بین المللی منعکس شده است.

مطابق کنوانسیون دریاها، جزایر مصنوعی نمی‌تواند مبنایی برای تحدید حدود مناطق دریایی کشورها از جمله در دریای خزر باشد

برای نمونه، در سال ۲۰۰۳ ، دیوان بین المللی حقوق دریاها به موضوع شکایت مالزی درباره اثرات مخرب طرح های عظیم سنگاپور برای پیشروی خشکی در آب، از جمله از لحاظ افزایش رسوبات، بالا بردن سطح فرسایش سواحل، افزودن بر میزان نمک ها و نیز آلوده کردن محیط در اثر تخلیه مواد مختلف، رسیدگی کرد.

دیوان در حکم خود اشاره کرد که تعهدات مربوط به مراحل انجام کار به شرح مندرج در کنوانسیون ۱۹۸۲ حقوق دریاها و نیز در حقوق بین الملل به طور کلی مستلزم ارزیابی اثرات، اطلاع رسانی راجع به آنها و همکاری با دیگران است.

دریای خزر دچار معضل عدم تعیین رژیم حقوقی آن است و اکنون برنامه های مختلف از جمله ساخت جزایر مصنوعی به تنش های موجود ابعاد تازه ای می دهد.

جزایر مصنوعی نمی تواند مبنایی برای تحدید حدود مناطق دریایی باشد و بر حدود آب های سرزمینی کشورهای تاثیر بگذارد.

در چنین وضعی کشورهای ساحلی موظف به همکاری و مشورت با یکدیگر در مورد ساخت و سازهای جاری در خزر هستند.